Μελατονίνη και ύπνος – Brainous

Ο βιορυθμός ύπνου-αφύπνισης είναι από τους ουσιαστικότερους για την εύρυθμη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού. Ως γνωστόν, ψυχικές διαταραχές αλλά και ασθένειες επηρεάζουν την επιθυμία για ύπνο, την ποιότητά του, την διάρκεια του οπότε σε οποιαδήποτε κλινική εξέταση είναι μια βασική ερώτηση προς διερεύνηση.

Ο ανθρώπινος οργανισμός λειτουργεί γύρω από ένα κιρκάδιο ρυθμό, μια βιολογική διαδικασία που παρουσιάζει ενδογενή περιοδική μεταβολή στη διάρκεια ενός 24ώρου. Ο κιρκάδιος ρυθμός είναι στενά συνδεδεμένος με τον κύκλο «φωτός-σκότους» ο οποίος επηρεάζει πολλούς έμβιους και μη οργανισμούς και ουσιαστικά αποτελεί τον κύριο ρυθμιστή των χημικών αλλαγών (π.χ. έκκριση ορμονών) που γίνονται μέσα στον οργανισμό και που συνδέονται άμεσα με την επιβίωσή του. Η κιρκάδια ρυθμικότητα είναι παρούσα στα μοτίβα ύπνου και σίτισης των ζώων, των κύκλων αναπαραγωγής, μετανάστευσης σε θερμότερα κλίματα ως και της χειμερίας νάρκης. Οι βασικοί εξωτερικοί ρυθμιστές του κιρκάδιου ρυθμού είναι το φως και η θερμότητα. Κάθε οργανισμός έχει ένα «εσωτερικό ρολόι», που εν απουσία αυτών των εξωτερικών ρυθμιστών (zeitgeber) για μεγάλα χρονικά διαστήματα αυτοσυντονίζεται σε μια «ελεύθερη περιοδικότητα» δηλαδή σ’ ένα ρυθμό που δεν είναι προσαρμοσμένος ούτε στον 24ωρο κύκλο της φύσης, ούτε σε κάποιον άλλο τεχνητό κύκλο. Ο υπερχιασματικός πυρήνας του υποθαλάμου (SCN), ο ενδογενής ρυθμιστής (ρολόι) του κιρκάδιου ρυθμού στον άνθρωπο καθορίζει την ώρα του ύπνου και της αφύπνισης. Το φως συγχρονίζει τις ταλαντώσεις του υπερχιασματικού πυρήνα μέσω ενός μηχανισμού από γαγγλιονικά κύτταρα που ξεκινούν από τον αμφιβληστροειδή και περιέχουν μελανοσίνη και καταλήγουν απευθείας στον SCN όπου και δημιουργούν ταλαντώσεις. Μέσω μιας δεύτερης έμμεσης οδού, οι κιρκαδικές πληροφορίες φτάνουν στην επίφυση (ή κωνάριο) όπου παράγεται η ορμόνη μελατονίνη, η οποία επίσης μπορεί να ρυθμίσει τη φάση των ταλαντώσεων στον SCN στον ημερήσιο κύκλο φωτός-σκότους.

Η επίφυση, ένας μικροσκοπικός ενδοκρινής αδένας (5mm) στο οπίσθιο τμήμα του εγκεφάλου ανάμεσα στα δύο ημισφαίρια ιστορικά πρωτοαναφέρεται από τον Descartes που την αποκαλούσε ως την έδρα που φιλοξενούσε την “ψυχή”. Σε κάποιες Ανατολικές θρησκείες ονομάζεται το “τρίτο μάτι” και συνδέεται με την ικανότητα διαίσθησης την οποία ο σύγχρονος άνθρωπος έχει απολέσει λόγω της «εξορθολόγησης» στην λήψη αποφάσεων, που κατά συνέπεια έχουν “αδρανήσει” την λειτουργία αυτή. Η επίφυση από τα ελάχιστα σημεία στο ανθρώπινο σώμα που διαθέτουν φωτοευαίσθητα κύτταρα, παράγει την μελατονίνη δημιουργώντας στον άνθρωπο το αίσθημα της νύστας. Η έκκριση της μελατονίνης αυξάνει τις βραδυνές ώρες (όταν δεν υπάρχει φως). Ξεκινά δύο ώρες πριν την κατάκλιση, γύρω στις 9 το βράδυ με μέγιστη παραγωγή ως τις 2 το πρωί, όπου παρατηρείται συνάμα πτώση της θερμοκρασίας του σώματος.

Άνθρωποι που απασχολούνται νύκτα ή σε εναλλασσόμενες βάρδιες διαταράσσουν την φυσιολογικό κιρκάδιο ρυθμό άρα και την ομαλή έκκριση μελατονίνης αφού είναι ξύπνιοι τις ώρες που ο οργανισμός έχει ρυθμιστεί να κοιμάται. Τα φυσιολογικά επίπεδα της μελατονίνης στο αίμα μειώνονται με την ηλικία όποτε είναι συχνό στα άτομα μεγάλης ηλικίας να έχουν μειωμένα επίπεδα έως και πλήρη έλλειψη άρα και μικρότερη διάρκεια ύπνου. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι λίγες ώρες δεν είναι επιβλαβής δεδομένου ότι η ποιότητα του ύπνου είναι καλή (π.χ χωρίς διακοπές).

Η εποχική κατάθλιψη (ή κατάθλιψη του χειμώνα) που παρατηρείται περισσότερο σε πληθυσμούς στο Βόρειο ημισφαίριο απ’ ότι χώρες που έχουν πολλές ώρες ηλιοφάνειας οφείλεται στην παραγωγή μελατονίνης από το σώμα νωρίτερα ή αργότερα μέσα στη μέρα απ’ ότι συνήθως (λόγω εκτεταμένου σκότους) με αποτέλεσμα να παρουσιάζουν συμπτώματα κατάθλιψης. Έχει επίσης τεκμηριωθεί ότι ένας παλμός χαμηλής έντασης 180 lux φωτός (τυπικός φωτισμός γραφείου) που είναι κατάλληλα χρονομετρημένος να αναβοσβήνει επαρκεί για να συγχρονίσει σημαντικά τους κιρκαδικούς ρυθμούς επαναφέροντας την έκκριση της μελατονίνης στα φυσιολογικά επίπεδα. Αυτό παρατηρήθηκε σε μια μελέτη όπου το σταδιακό φως της μέρας που έρχεται στις 4:30 π.μ. έως τις 6 π.μ. μείωσε τα συμπτώματα της εποχικής κατάθλιψης αφού τα επίπεδα της μελατονίνης μειώθηκαν στο ελάχιστο, κάτι που αναμένεται σ’ ένα υγιή οργανισμό όπου τις πρωινές ώρες μπαίνει σε φάση εγρήγορσης (Averyet al., 2001).

Όσοι έχουν διαταραχές ύπνου μπορούν να ωφεληθούν από εξωτερική χορήγηση της ορμόνης βελτιώνοντας την διάρκεια και την ποιότητα του ύπνου τους. Η δράση της είναι ήπια, μη εθιστική και η επίδρασή της δεν παρουσιάζει άλλες ενοχλήσεις την επόμενη μέρα. Η μελατονίνη χορηγείται και για την ρύθμιση του jet-lag όταν δηλαδή διαταράσσεται ο κύκλος ύπνου μετά από υπερατλαντικές πτήσεις που διασχίζουν διαφορετικές ζώνες χρόνου. Μια δόση μέχρι 5mg είναι αρκετή για να επιφέρει γρήγορα ύπνο αλλά ο χρόνος λήψης της είναι σημαντικός για το αποτέλεσμα. Αν ληφθεί νωρίς κατά την διάρκεια της μέρας δημιουργεί υπνηλία και δεν συντονίζεται εύκολα ο οργανισμός στην τοπική ώρα. Ενδείκνυται η λήψη την βραδινή ώρα στον τόπο προορισμού και ειδικά για πτήσεις που έχουν καλύψει 5 ζώνες χρόνου.

Η μελατονίνη έχει βρεθεί ότι έχει εκτεταμένη επίδραση σε πολλές δραστηριότητες στον οργανισμό πέραν του ύπνου με ευεργετικές ιδιότητες (π.χ. αντιοξειδωτική δράση) αφού έχει ανιχνευθεί στην υπόφυση και στο πάγκρεας.

Αρθρογραφία:

• Κώστογλου-Αθανασίου, Ι. (1995). Βιολογικοί Ρυθμοί και Μελατονίνη. Ιατρική τεύχος 67, σελ. 579-584.
• Avery, D.H., Eder, D.N., Bolte, M.A, Hellekson, C.J, Dunner, D.L, Vitiello, M.V., Prinz, P.N. (2001). Dawn simulation and bright light in the treatment of SAD: a controlled study. Biological Psychiatry, Aug 1; 50(3) pp: 205-16.
• Vosko, A.M. Colwell, C.S., Avidan, A.Y. (2010) Jet lag syndrome: circadian organization, pathophysiology, and management strategies. Nature and Science of Sleep. Vol: 2, pp: 187–198.